Digitaal museum

Didam, Loil, Nieuwdijk

Toen en Nu:

Enkele ansichtkaarten "uit Loil (graag geduld bij het laden van de foto's; klik op de foto voor een vergroting)

Enkele ansichtkaarten "Groeten uit Didam"

Enkele ansichtkaarten uit Oud en Nieuw-Dijk

meer...

Oude tekeningen uit de 18de eeuw van Didam en de havezaten van Didam

In dit hoofdstuk probeer ik aan de hand van tekeningen, schilderijen, prenten, ansichtkaarten en foto's te laten zien hoe Didam er in het verleden heeft uitgezien. Alle getoonde ansichtkaarten behoren tot de verzameling van Henk Tomas. De tekeningen uit de 17 en 18de eeuw zijn te vinden op de website van het RKD (Rijksbureau van Kunsthistorische Documentatie) Sinds 1995 is het RKD een zelfstandige stichting. De collecties die het RKD beheert, zijn echter rijkseigendom gebleven. Sinds 2014 is de naam gewijzigd in: RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis. Het RKD behoort met de analoge en digitale collecties van beelddocumentatie, bibliotheek en archivalia tot de belangrijkste kunsthistorische kenniscentra ter wereld.

Tekeningen uit de 18de en 19de eeuw van Havezaten in Didam

Jacobus Stellingwerf, maker van veel van de afbeeldingen.

Er is over Jacobus Stellingwerf heel wat beweerd en gefantaseerd en daarop voortbordurend wordt er nog al eens negatief over hem geoordeeld. Maar het is niet juist om hem te vergelijken met bijvoorbeeld de nieuwe generatie topografische tekenaars als Pronk, De Haan en De Beijer. Stellingwerf was een kopiist, die natekende wat hem voorgelegd werd. Oorspronkelijke tekeningen zijn van hem niet bekend, zelfs niet uit Amsterdam, waar hij zijn hele leven gewoond heeft. Hij was ook geen tekenaar van professie. Bij zijn eerste huwelijk, in 1708, wordt als beroep goudsmid genoemd, het beroep dat zijn grootvader van moederszijde eveneens uitoefende.

Jacobus' tweede ondertrouwacte dateert van 14 mei 1723; hij was toen 56 jaar en zijn stiefkinderen waren volwassen. Bruid was de 37-jarige Antonina Houbraken (1686-1736), vrijgezelle dochter van Arnold Houbraken (1660-1719), de bekende schilder, etser en auteur. Het ligt voor de hand dat Jacobus Stellingwerf door het contact met deze familie Houbraken in het tekenvak terechtkwam. Als tekenaar heeft hij achtereenvolgens twee opdrachtgevers gehad, Matheus Brouërius van Nidek en Andries Schoemaker. Jacobus Stellingwerf overleed in 1727 en werd op 29 december van dat jaar in de Nieuwe Zijds Kapel in Amsterdam begraven. Als wij er van uitgaan dat hij omstreeks 1722 met tekenen begon, zoals verderop verondersteld wordt, heeft hij slechts een jaar of zes als tekenaar gewerkt.
Tekenen voor Brouërius van Nidek.
Het is moeilijk te zeggen hoeveel tekeningen Stellingwerf voor Brouërius gemaakt heeft. Bij ongeveer 17% van de vermeldingen van gebouwen in de Atlas staat namelijk geen naam; daar zijn er ongetwijfeld ook van Stellingwerf bij. Bovendien staat een deel van Stellingwerf's tekeningen op naam van de leverancier van zijn voorbeelden. In de Atlas tellen we ongeveer 2300 tekeningen op naam van Stellingwerf. Daarbij komen er nog driehonderd die op naam van een andere tekenaar staan, waarvan honderd negentig op naam van een Berkhuys. Wellicht komen daar ook nog een aantal anonieme tekeningen bij. Omdat deze aantallen deels op schattingen berusten houden we het er op dat Stellingwerf 'ongeveer 2.564' tekeningen voor Brouërius maakte. Als er een jaartal bekend was zette Stellingwerf dat op zijn tekening. Soms stond het op zijn voorbeeld en soms wist hij wanneer een schets gemaakt of geleverd was.

Stellingwerff heeft ook tekeningen uit het Land van Bergh gekopieerd. Hij gebruikte daarvoor werk van Diederick Tiellemans, die de meeste van zijn tekeningen op zijn beurt weer had gekopieerd van originelen van Maximiliaen de Raedt. Van deze De Raedt is verder niets bekend; Tiellemans was waarschijnlijk dezelfde als de landdrost van Bergh Bergh, die rond 1700 in De Munt woonde.
Op al Stellingwerffs Berghse kopieën staat het jaartal 1720. Verder vermeldde hij de naam van de tekenaar van het origineel. Als dat ook een kopie was schreef hij daaronder van wie het echte origineel was. In het geval van De Raet staat er dan (met de nodige variaties) ad vivum delineavit per Maximiliaan de Raet of ad vivum delineare fecit per Maximiliaan de Raet – naar het leven getekend door Maximiliaan de Raet.

Kaartje van Didam uit de Liemers van Nol Tinneveld met de plaats waar de onderstaande havezaten gelegen hebben.

Gezicht op dorp Didam en kerk, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

De Heegh, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate Schadewijk, 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Huize Hees, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate Kerkhoven te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate de Baarle te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate de Manhorst te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate de Nevelhorst te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate de Luinhorst te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate de Avesaat te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate of Huis Loel te Didam, in of na 1721, J. Stellingwerf naar Maximiliaan de Raadt

Havezate Bodenklauw te Didam, in of na 1719 Jacobus Stellingwerf naar Frans Berkhuys

Gezicht op huis Loil, 1722-1748, Abraham de Haen (II) en Anoniem

Havezate Hagen in de buurschap Dijk onder het Drostambt Didam 1721, pentekening toegeschreven aan D. Thielemans, waarschijnlijk kopie van werk van Maximilaan de Raadt.

Fragment uit het kaartboek van huis Bergh. De grafelijke bezittingen in Didam 1727. Te zien is een plattegrond van het kasteel van Didam. De totale grootte van het kasteel was ongeveer het oppervlak van twee voetbalvelden. Het was gelegen aan de Dijksestraat nummer 45.

Tekeningen uit 1731 gemaakt door Abraham de Haan
Abraham de Haan (1707-1748), bijgenaamd “de Jongere,” was een Nederlandse dichter en tekenaar. Hij werd in Amsterdam geboren op 6 april 1707 en overleed daar op 8 augustus 1748. Zijn vader, ook Abraham genaamd, was eerst graankoopman en later boekhouder. Zelf bleef hij ongehuwd.

Anoniem, Schadewijk 1735, (bron: Univ. Leiden)

Jan de Beijer

De in Zwitserland geboren (Arau 1703) Jan de Beijer was een begenadigd tekenaar van stads- en dorpsgezichten. Als kind verhuisde hij naar het Duitse Emmerik (Nijmegen) en raakte zo bekend met de omgeving waar hij later zoveel rond zou reizen om tekeningen te maken.
De omvangrijke verzameling prenten en tekeningen van zijn hand tonen onder meer kerken, stadspoorten en kastelen door een groot deel van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, vooral in Utrecht, Holland en Gelderland. De werken van De Beijer, net als dat van zijn meester Cornelis Pronck (1691-1759) en diens andere leerlingen, staan bekend als topografische tekeningen en gelden als waardevolle historische documenten. De prenten deden dan ook dienst als illustraties in boeken over Nederla
nd, zoals het boek Gezichten voorname Hollandse Dorpen, uit het einde van de achttiende eeuw.

Jan de Beijer, 1742, gezicht vanuit zuidoosten op Didam, rechts Manhorst Didam

Leendert Overbeek, Schilder en behangselschilder, tekenaar, glasgraveur en etser, vervaardigde genrestukken, portretten, landschappen en geschiedenistaferelen, werkzaam te Haarlem waar hij vanaf 1775 een van de bestuurders van de Tekenacademie was, later tijdelijk werkzaam te Amsterdam en te Weesp (1809-1814).

Het huis Overenk Anonieme aquarel in de collectie De Bruyn Tengbergen te Oosterbeek,

Luinhorst te Didam. anonieme pentekening in kleur toont het huis van de andere kant. Rechts foto het huis Luinhorst foto van Herman Tinneveld 1967

Boerderij Tesma rond 1899 Anonieme foto van een schilderij, Didam

Didam rond 1900

De ontwikkeling van de ansichtkaart begint in de loop van de jaren tachtig van de 19de eeuw, toen de postwet in zowel Oostenrijk als Duitsland zo werd aangepast dat het monopolie op het uitgeven van postkaarten kwam te vervallen. In de loop van de jaren negentig van de 19e eeuw begon de prentbriefkaart vooral in Duitsland aan een grote opmars, omdat ze veel werden verzameld. Bij de oorspronkelijke ansichtkaarten was de hele achterkant gereserveerd voor de adressering. Men noemt deze kaarten voorlopers. Tot 1905 mocht in Nederland de achterkant van een prentbriefkaart alleen gebruikt worden om naam, adres en woonplaats op te schrijven. Het verzonden bericht bestond dus uit weinig meer dan de afbeelding, want het was niet toegestaan om iets op de voorkant te schrijven. Dit had te maken met de lage frankeerwaarde. Het verzenden van kaarten met een bericht was veel duurder.
Kort hierna begonnen andere landen met het introduceren van een gedeelde achterkant. Bij deze kaarten is de achterzijde in tweeën gedeeld: de rechterhelft is bestemd voor het adres, dat op voorgedrukte lijntjes kan worden geschreven, en links is ruimte voor een bericht. Zo kon de zegetocht van de ansichtkaart als communicatiemiddel beginnen. De voorzijde werd nu exclusief bestemd voor het beeld.

Als we dus alleen de ansichtkaarten laten zien die geen gedeelde achterkant hebben, hebben we een aardig beeld hoe Didam er rond 1900 uitzag. Het mag ook duidelijk zijn dat niet iedereen zich aan de voorschriften hield.

Twee ansichtkaarten en een foto van de Wilhelminastraat (vroeger Zevenaarsche weg) ter hoogte van Makelaardij Ditters-Fransen. (vroeger hotel Het Wapen van Gelderland) Foto boven de Wilhelminastraat wat nu de ventweg c.q. de parkeerplaatsen zijn en links voor de kerk de tuin van notaris van Romondt.Nu het evenemententerrein.

Foto (ansichtkaart) van de Mariakerk met daarvoor het huis van notaris van Romondt vanuit het centrum van Didam gezien. Foto helemaal rechts met links het Zwijnshoofd nu Jan&Jan.

Foto uit 1899 van de Mariakerk

Foto (ansichtkaart) van het Postkantoor en links de tuin van het hus van de notaris van Romondt. Achterkant van de ansichtkaart verstuurd in 1906 naar een van de dochters van Romondt.

Foto van de Wilhelminastraat met rechts de boom met daarachter het Postkantoor.

Foto van de Wilhelminastraat met zicht op de kerk en rechts het postkantoor..

Foto van de Wilhelminastraat met gezicht naar de Spoorstraat.

Richting Spoorstraat en Station

Terug naar de Wilhelminastraat en Oranjestraat

We zijn linksaf gegaan via de Oranjestraat en terecht gekomen bij de Hoofdstraat. We zien op de achtergrond foto links Cafe Restaurant Wielerrust ook in zijn volle pracht te zien op de foto rechts. (Thans is dit het pand van damesmodezaak N. Jansen.

We kijken nog even achterom richting de Hoofdstraat, "richting het Magere Eind". Lopen we verder dan zien we op de achtergrond de kerk met daarvoor het Burgermeesterhuis en rechts daarvan de oliemolen.

Op de linker ansichtkaart zien we nog het Burgemeestershuis en rechts het St. Albertusgesticht, bejaardentehuis en ziekenhuis en nog een fractie van de kerktoren. Op de foto in het midden en de rechter foto het Ziekenhuis en op de achtergrond zien we nog het Dunselmanshuis.

Links wederom het ziekenhuis, het Dunslemanshuis en rechts hotel de Harmonie. Op de foto in het midden en de foto op de tweede rij het Dunselmanshuis of Doktershuis en op de achtergrond hey domineeshuis.
Op de ansichtkaart rechts de Harmonie en links daarvan het oude gemeentehuis.

Op deze ansichtkaart kunnen we goed zien hoe het dorp langs de Kerkstraat er verder uitzag. Foto links: Rechts op de voorgrond het Dunselmanshuis, links naar boven het gemeentehuis met daarnaast de boerderij van Scheerder en links bovenaan de oude St. Martinuskerk.

De Kerkstraat ter hoogte van de huidige Markthal met plein. Ansichtkaart in het midden kijkt uit naar de Schoolstraat en rechts kijken we naar de Lockhorststraat.

De oude St. Martinuskerk aan de Kerkstraat met de pastorie.

Links de Martinuskerk en op de ansichtkaart aan de rechterkant rechts de kerk en links het Piusgesticht.

Kerkstraat: Martinuskerk en Pastorie en rechts Pius klooster

De Kerkstraat (vroeger Weemstraat) met onderin de Martinuskerk en boven de molen van Terlaak op de plaats van het parkeerterrein van zwembad de Hoevert.

Huis Loil en Huis Dijk

Didam tussen 1905 en 1920

We hebben gezien dat ansichtkaarten voor 1905 aan de achterkant geen middenstreep hadden met een apart adres en schrijfgedeelte. Daarnaast is voor de datering van belang welke postzegel zit er op de kaart. Beide type zegels zijn uitgegeven (links en midden) van 1899-1913 en rechts van 1899-1921. We kunnen met redelijke zekerheid zeggen dat de ansichtkaarten met op de achterkant een streep in het midden en met zo'n postzegel uitgegeven zijn tussen 1905 en 1920.

DE Zevenaarsche weg (Wilhelminastraat) en de Mariakerk

De Mariakerk en het notarishuis van notarishuis Romondt. Rechts verschillende foto's van gebouwen aan de Kerkstraat en in het midden onder de molen van Terlaak (1916).

Het postkantoor, het kruispunt en het gezicht Wilhelminastraat richting kerk en postkantoor

3x het Postkantoor

Wilhelminastraat

Links café biljard Wielerrust van Jan Welling met rechts daarvan de oliemolen; rechts het burgermeesterhuis.

Het burgermeesterhuis, de oliemolen en het Albertusgesticht

Vier maal het Albertusgesticht met rechts nog het gebouw zonder uitbouw.

Links de foto vanaf de toren richting Raadhuisstraat, in het midden het Albertus gesticht met doktershuis, rechts het doktershuis met op de achtergrond de Harmonie.

Links de Harmonie en rechts twee keer het gemeentehuis.

We gaan richting Kerkstraat naar de Gorenmarkt tegenover de huidige markthal en rechts de oude waterstaatskerk, de St. Martinuskerk .

Links de pastorie aan de Kerkstraat en midden en rechts het Patronaatsgebouw

Links de Kerkstraat met nog op straat een hondenkar en midden en rechts de Schoolstraat en onder de Stationsstraat (Spoorstraat)

Links de Kerk van Loil, in het midden de Kerkstraat , rechts de Zevenaarsche weg en rechtsonder het doktershuis

Driemaal de kerk van Loil

Links een Groeten uit kaart en midden het school van Loil en rechts het Hof Loil.

Links de kerk van Nieuw-dijk en rechts Huize Loil

De Hei in Nieuw-dijk met oproep van Pastoor van Amerongen om donaties.

Een bijzondere plaats nemen de ansicht- en fotokaarten in, die tussen Juli 1917 en Januari 1919 gemaakt zijn van het Quarantainekamp van Didam en de (ontsnapte) buitenlandse militairen die uit Duitsland kwamen. (dubbelklik op de foto om ze te vergroten)